Tại thị trấn ven biển Atami, cách Tokyo không xa, hàng chục người xếp hàng từ sáng sớm trước cửa hợp tác xã nông sản địa phương, chỉ để mua được một túi gạo 3kg được trợ giá. Tuy nhiên, chỉ vài phút sau khi mở cửa, toàn bộ số gạo đã bán hết sạch.
“Thật khó tin là Nhật Bản lại rơi vào tình cảnh như thế này,” ông Yujiro Osaki, 46 tuổi, vừa xách túi gạo vừa lắc đầu ngán ngẩm.
Đây không phải là hình ảnh hiếm gặp tại quốc gia này trong những tháng gần đây. Sau nhiều năm ổn định giá cả, người tiêu dùng Nhật Bản nay đang phải gồng mình đối phó với lạm phát thực phẩm, trong đó giá gạo đã tăng vọt ở mức chưa từng có.
Theo thống kê, giá trung bình cho một bao gạo 60kg thu hoạch năm 2024 đã vượt 26.400 yên (184 USD) - mức cao kỷ lục. Nguyên nhân được cho là do vụ mùa năm 2023 thất bát, cùng với việc các nhà bán buôn “găm hàng” và một số người tiêu dùng bắt đầu tích trữ.
Chính phủ của Thủ tướng Shigeru Ishiba đang đối mặt với nhiều rủi ro với cuộc bầu cử Thượng viện vào tháng 7, nơi giá cả và lạm phát sẽ là chủ đề then chốt. Trong khi đó, dư luận Nhật Bản ngày càng giận dữ trước cách chính phủ xử lý khủng hoảng giá gạo, khi hàng dài người dân già, trẻ chen chúc nhau chờ mua gạo giảm giá từ quỹ dự trữ lương thực quốc gia - lần đầu tiên được sử dụng ngoài thiên tai.
Gạo và áp lực chính trị
Dưới sức ép của dư luận, ông Ishiba đã sa thải Bộ trưởng Nông nghiệp và bổ nhiệm Shinjiro Koizumi để thay thế. Đồng thời, một ủy ban nội các đặc biệt về chính sách gạo đang được thành lập để tìm giải pháp lâu dài.
Song, việc cải cách chính sách nông nghiệp ở Nhật không hề đơn giản. Hệ thống bảo hộ ngành lúa gạo, từ hạn chế nhập khẩu gạo nước ngoài đến hỗ trợ giá cho nông dân, đã tồn tại hàng thập kỷ.
Theo chuyên gia Kazuhito Yamashita từ Viện Nghiên cứu toàn cầu Canon, chính sách “set-aside” - khuyến khích nông dân không trồng gạo để nâng giá - mới chỉ chấm dứt vào năm 2018, là một nguyên nhân cốt lõi của tình trạng thiếu cung hiện nay.
“Nếu thay chính sách đó bằng hình thức trợ giá trực tiếp như các nước khác, Nhật Bản đã có thể mở rộng quy mô sản xuất, giảm chi phí và thậm chí trở thành nước xuất khẩu gạo chất lượng cao,” ông Yamashita nhận định.
Dù tỷ lệ nông dân chỉ còn dưới 1% dân số (so với 4,4% năm 1976), họ vẫn là một nhóm cử tri quan trọng. Hệ thống bầu cử phân bổ nhiều ghế cho khu vực nông thôn giúp đảm bảo tiếng nói của nhóm này luôn có trọng lượng.
Kunio Nishikawa, chuyên gia về lúa gạo tại Đại học Ibaraki, cho rằng việc dân số nông dân ngày càng ít lại giúp họ dễ dàng thống nhất quan điểm chính trị hơn.
Ở chiều ngược lại, các gia đình thành thị đang gánh hậu quả của giá gạo tăng, khi đồng lương không theo kịp lạm phát. Tại nhiều siêu thị, kệ hàng trống trơn hoặc treo biển khuyên khách “nên chọn mì hoặc bánh mì thay gạo.” Một số hợp tác xã nông sản đang bán gạo với giá gần 26.000 yên/bao, khiến việc tiếp tục trợ giá cho người dân gần như không khả thi.
Nhiều đảng đối lập đã tận dụng cơ hội này để kêu gọi giảm thuế tiêu dùng, một phần nhằm giảm gánh nặng giá cả cho người dân. Tuy nhiên, giải pháp này vẫn gây tranh cãi trong nội bộ chính phủ vì có thể khiến tình trạng thâm hụt ngân sách thêm trầm trọng.
Tương lai bất định
Việc tung ra một phần gạo từ kho dự trữ quốc gia có thể hạ nhiệt tạm thời căng thẳng, nhưng các chuyên gia đều cho rằng giải pháp căn cơ phải đến từ cải cách chính sách nông nghiệp toàn diện.
Với các hợp tác xã hiện chiếm tới 40% thị phần gạo Nhật, cạnh tranh mua từ nông dân đang khiến giá sỉ bị đẩy lên quá cao, trong khi các nhà sản xuất thực phẩm, nhà hàng và người tiêu dùng cá nhân đều bị ảnh hưởng nặng nề.
Trong khi một cặp vợ chồng cao tuổi ở Atami ra về tay trắng vì gạo đã bán hết, câu hỏi quan trọng nhất mà chính phủ Nhật phải đối mặt hiện nay là: Chính sách lương thực của quốc gia nên phục vụ nông dân hay người tiêu dùng?
Câu trả lời sẽ không chỉ quyết định hướng đi của ngành nông nghiệp Nhật Bản, mà còn có thể định đoạt kết quả cuộc bầu cử Thượng viện sắp tới và tương lai chính trị của Thủ tướng Ishiba.
Năm 2024, Việt Nam đứng thứ 3 thế giới về xuất khẩu gạo sau Ấn Độ 17 triệu tấn, Thái Lan 10 triệu tấn. Theo báo cáo của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, năm 2024, Việt Nam đã đạt kỷ lục cả về sản lượng và giá trị xuất khẩu, khoảng 9 triệu tấn với 5,7 tỷ USD. Giá gạo xuất khẩu gạo bình quân cũng đạt mức cao nhất từ trước tới nay với trên 600 USD/tấn. Giá bình quân xuất khẩu gạo của Việt Nam trong ba năm vừa qua đã có hành trình tăng ấn tượng, tăng tới trên 28%, kéo theo kim ngạch xuất khẩu cũng tăng trưởng hai con số.
Tham khảo FT