Vào ngày này 121 năm trước, chính phủ Mỹ chính thức tiếp quản dự án xây dựng kênh đào Panama từ tay người Pháp, đánh dấu ngày khởi công thực sự của một trong những công trình kỹ thuật mang tính biểu tượng nhất thế kỷ 20.
Trước đó, người Pháp – đứng đầu là kỹ sư Ferdinand de Lesseps, người từng xây kênh đào Suez – đã khởi động dự án vào năm 1881. Tuy nhiên, kế hoạch của họ nhanh chóng lâm vào khủng hoảng do điều kiện địa chất phức tạp, khí hậu khắc nghiệt và dịch bệnh (sốt vàng, sốt rét), khiến hơn 20.000 công nhân thiệt mạng. Đến năm 1889, công ty Pháp phá sản, để lại một dự án dang dở giữa rừng rậm nhiệt đới.
Vào ngày 4 tháng 5 năm 1904, việc xây dựng kênh đào Panama được chính thức tái khởi động. Đây được xem là thời điểm bắt đầu cho giai đoạn thi công quyết định, đưa kênh đào trở thành một trong những công trình hạ tầng mang tính kỹ thuật cao nhất thế kỷ 20, nối liền hai đại dương và rút ngắn hàng nghìn hải lý hành trình của tàu biển quốc tế.
Thách thức lớn nhất trong việc xây dựng kênh đào là địa hình phức tạp, bao gồm rừng nhiệt đới, núi đồi và vùng đất ngập nước. Thay vì lựa chọn phương án đào kênh ngang qua toàn bộ eo đất như nỗ lực ban đầu của người Pháp, nhóm kỹ sư Mỹ đã triển khai giải pháp kênh đào có khóa nước (lock canal) – một thiết kế đột phá thời bấy giờ.
Hệ thống ba tổ hợp khóa nước chính được xây dựng tại Miraflores, Pedro Miguel và Gatun. Các khóa này hoạt động như thang máy khổng lồ cho tàu, nâng hoặc hạ chúng qua độ cao lên tới 26 mét so với mực nước biển để vượt qua vùng hồ Gatun và đồi núi trung tâm của eo đất. Mỗi khóa được thiết kế với cổng thép nặng hàng trăm tấn, điều khiển bằng thủy lực, có thể chứa các con tàu dài hơn 290 mét và nặng hàng chục nghìn tấn.
Một trong những điểm nhấn kỹ thuật quan trọng nhất là hồ Gatun, hồ nhân tạo lớn nhất thế giới vào thời điểm đó, được tạo ra bằng việc xây dựng đập Gatun trên sông Chagres. Hồ này không chỉ phục vụ mục đích nâng hạ tàu mà còn cung cấp nước cho toàn bộ hệ thống khóa, thông qua nguyên lý trọng lực – một giải pháp hiệu quả về năng lượng mà không cần dùng đến bơm cơ khí.
Việc thi công đòi hỏi phải đào và di chuyển hơn 200 triệu mét khối đất đá, trong đó phần khó khăn nhất là đoạn Culebra Cut – nơi phải xuyên qua một dãy núi với độ sâu đào có chỗ lên tới 40 mét. Để thực hiện, hàng loạt máy xúc, tàu hỏa và xe ben đã được đưa vào hoạt động liên tục suốt nhiều năm, đánh dấu một trong những nỗ lực xây dựng cơ giới hóa quy mô lớn đầu tiên trong lịch sử.
Về mặt tổ chức, dự án này cũng tiên phong trong việc chuẩn hóa quy trình xây dựng hạ tầng phức hợp, áp dụng kỹ thuật quản lý tiến độ, phân phối vật tư, hệ thống thông tin công trường và tổ chức thi công theo ca – những mô hình sau này trở thành nền tảng cho các đại dự án hạ tầng hiện đại.
Đến năm 1914, kênh đào Panama chính thức hoàn thành và đi vào hoạt động, với tổng chiều dài khoảng 82 km, thời gian trung bình để một tàu vượt kênh mất từ 8 đến 10 giờ. Dù đã trải qua hơn một thế kỷ, phần lớn hệ thống khóa gốc vẫn tiếp tục vận hành, nhờ thiết kế vượt thời gian và độ tin cậy kỹ thuật cao.
Kênh đào Panama không chỉ là một tuyến đường biển, mà còn là một cột mốc trong lịch sử kỹ thuật hạ tầng, nơi con người lần đầu tiên chế ngự địa hình và trọng lực ở quy mô xuyên lục địa – bằng máy móc, thép, và tư duy hệ thống.