Dù đã đặt chân tới rất nhiều thành phố ở Trung Quốc, nhưng tôi vẫn có ấn tượng rất đặc biệt với Cáp Nhĩ Tân – nơi được mệnh danh là “thành phố băng tuyết” của đất nước này. Đó là bởi trước khi tới đây, tôi không biết rằng đi bộ ngoài đường ở vùng đông bắc Trung Quốc là một trong những cách dễ nhất để có cơ hội tham gia chuyến du hành… xuống lòng đất.
Nếu ở các thành phố khác người ta chỉ xây hầm để làm ga tàu thì ở Cáp Nhĩ Tân, người ta có cả văn hóa “sống ở dưới hầm”. Ở bất kì tuyến phố nào tôi đi qua, tôi đều có thể bắt gặp những chiếc cầu thang dẫn xuống công trình dưới lòng đường. Công trình đó có thể chỉ thấp hơn mặt đất 1 mét, nhưng cũng có thể sâu tới cả 20 mét. Vì mùa đông ở vùng này lạnh có thể xuống dưới -30 độ C, nên hầm được sinh ra như một hình thức cách nhiệt hiệu quả và tiết kiệm trước giá rét. Ở nhiệt độ này, nước trong hơi thở gần như sẽ hoá băng ngay khi thoát khỏi cơ thể.
Trong những ngày tuyết rơi dày, tôi phát hiện ra rằng đằng sau những cầu thang dài là một thế giới ấm áp. Đó có thể là một cửa hàng tiện lợi, nhưng cũng có thể là cả một tuyến chợ với đủ loại ki-ốt, bán đồ ăn thức uống quần áo đến đồ cosplay. Có những hầm khác là một siêu thị đồ lưu niệm, đồ bán theo chủ đề hoặc hàng nhập khẩu từ Nga. Cửa vào hầm có thể là cửa kính thông thường, nhưng cũng có thể là các tấm bạt cách nhiệt dày nhiều lớp để ngăn khí lạnh tràn vào.
Tôi bắt gặp những lối đi vào hầm phủ trắng tuyết vào buổi sáng sớm. Đây là cảnh rất thường gặp ở Cáp Nhĩ Tân vào mùa đông.
Có những hầm khác thì kinh doanh dịch vụ nhà nghỉ, khách sạn. Tôi cũng ở trong một trong những hầm như thế khi đến đây du lịch. Dưới hầm rất ấm, nhưng điểm trừ lớn nhất là các căn phòng không có cửa sổ để đón nắng mặt trời như các khách sạn trên mặt đất.
Ở cách khách sạn tôi ở khoảng 200 mét, có một nhà hàng bán đồ địa phương cũng… ở dưới hầm. Ngày đầu tiên tới đây ăn, tôi tới khá sát giờ đóng cửa, nhưng chủ quán vẫn rất niềm nở mời tôi vào. Khi biết tôi là người nước ngoài, chủ quán còn cho tôi thêm ít “hoa quả đóng đá” – một đặc sản mùa đông của Cáp Nhĩ Tân, người dân để hoa quả ngoài trời để bảo quản dưới thời tiết giá lạnh.
Điều khiến tôi ngạc nhiên hơn cả, là cách sống dưới hầm này đã có từ hàng nghìn năm trước. Trước khi công nghệ hiện đại giúp người địa phương đào hầm sâu hàng chục mét, thì các dân tộc địa phương ở đông bắc Trung Quốc đã xây một loại nhà gọi là “Địa huân tử”, có mái nhà ngang với mặt đường, và phần còn lại nằm dưới lòng đất.
Kiến trúc "Địa huân tử" đã xuất hiện ở đây từ cả nghìn năm trước. Một số dân tộc vẫn bảo tồn những căn nhà cổ như vậy.
Kiến trúc này mát mẻ vào mùa hè, ấm áp vào mùa đông, thuận tiện cho việc lưu giữ và bảo quản đồ đạc, thực phẩm. Cho đến nay, mặc dù công nghệ kiến trúc hiện đại đã phát triển, "Địa huân tử" vẫn được một số nhóm dân tộc lưu giữ như một chứng nhân cho lối sống truyền thống và ký ức về lịch sử.
Trong những năm 1990, một số yếu tố lịch sử đã làm Cáp Nhĩ Tân xây thêm nhiều hầm trú ẩn phòng không ở quy mô thành phố và làm ảnh hưởng tới thiết kế của nhiều công trình trong thành phố. Điểm đặc biệt là khi tuyết rơi, cửa vào sẽ không bị tuyết chôn vùi, nhưng khi trời mưa, người dân phải đặt bao cát để ngăn nước chảy vào nhà.
Ngoài kiến trúc truyền thống, vùng này còn chịu ảnh hưởng lớn từ văn hóa và kiến trúc Nga.
Tôi nhận ra rằng nét kiến trúc đặc thù này rất khác với những vùng khác ở Trung Quốc. Ví dụ, vùng Giang Nam (có những thành phố lớn như Thượng Hải, Tô Châu, Hàng Châu…) là vùng nhiều ao hồ sông ngòi, người dân không sống dưới hầm vì thường xuyên phải lo cảnh mưa lũ ngập lụt. Hầm ở Giang Nam gần như đều được xây dựng trong thời hiện đại để làm đường tàu, có hầm xuyên lòng sông nhưng không có mấy người sống ở dưới hầm.
Hoặc lại lấy một vùng khác như Vân Nam. Vùng này đồi núi trập trùng, địa chất chủ yếu là đá cứng, người dân cũng không có nhu cầu sống trong hầm. Vả lại, thời tiết ở đây mát mẻ quanh năm, nhiều mưa, cây cỏ hoa lá xuất khẩu được cả 12 tháng, nên cũng không ai muốn sống trong những căn hầm tối tăm ẩm thấp. Tại đây, chỉ cần bước ra đường là thấy đủ loại cây leo, cây gỗ, cây sen đá, còn lên rừng thì còn thấy cả nấm quý, linh chi, thảo mộc. Văn hóa đào hầm do đó không tồn tại ở vùng này.
Do đó có thể nói, những công trình dưới hầm là một nét văn hóa đặc trưng của vùng đông bắc Trung Quốc. Tôi rất mong sẽ có cơ hội quay lại để tìm hiểu thêm những điều mới lạ về văn hóa và con người nơi đây.