Vào năm 2018, khi giá trị của Tesla chỉ khoảng 50 tỷ USD, các cổ đông của hãng xe điện đã thông qua một kế hoạch gắn mức lương của CEO Elon Musk với giá trị công ty. Đến tháng 1/2024, khi tòa án phán quyết rằng gói lương này là bất hợp pháp, giá trị của Tesla đã vượt 600 tỷ USD, còn quyền chọn cổ phiếu của Musk có giá trị hơn 50 tỷ USD.
Theo thẩm phán, ban giám đốc Tesla đã không minh bạch trong việc xác định mức lương cho Musk. Mùa hè năm đó, các cổ đông của Tesla bỏ phiếu chuyển trụ sở công ty sang Texas và phê duyệt lại gói lương thưởng, nhưng tòa án lại tiếp tục bác bỏ vào mùa đông.
Đến ngày 3/8, ban lãnh đạo Tesla trao cho Musk một “chính sách bảo hiểm”: Nếu gói lương cũ không được khôi phục, ông có thể quy đổi quyền chọn cổ phiếu mới trị giá 24 tỷ USD. Dù thấp hơn nhiều so với phần thưởng ban đầu, đây vẫn là khoản lương lớn nhất trong lịch sử – thậm chí còn cao hơn tổng lợi nhuận ròng của Tesla trong hai năm qua. “Vấn đề không phải là tiền”, Musk nói. Đây cũng không hẳn là cách để "phản pháo" các thẩm phán ở Delaware (dù kể từ khi Tesla rời khỏi tiểu bang này, nhiều công ty khác cũng làm theo). Mấu chốt nằm ở quyền kiểm soát.
Theo thỏa thuận mới, tỷ lệ sở hữu của Musk trong Tesla sẽ tăng từ 13% lên 15%. Gói thưởng năm 2018 từng giúp ông có thể nắm giữ tới 20%. Musk nói rằng ông muốn sở hữu 25% nếu muốn tiếp tục thúc đẩy các năng lực về trí tuệ nhân tạo (AI) và robot của Tesla. Theo ông, đó là mức đủ để ngăn chặn nguy cơ bị một nhà đầu tư chủ động (activist investor) loại bỏ. Nói cách khác, Musk lo sợ ai đó sẽ làm với Tesla điều mà chính ông từng làm với Twitter - mạng xã hội nay đã đổi tên thành X - khi ông mua lại nó vào năm 2022.
Việc các cổ đông chấp nhận để người sáng lập tiếp tục kiểm soát công ty không phải điều hiếm gặp, như trường hợp của Warren Buffett với Berkshire Hathaway hay Mark Zuckerberg với Meta (cả hai đều có cấu trúc cổ phiếu hai lớp). Nhưng việc tự nguyện trao thêm quyền lực lại là chuyện hoàn toàn khác. Vậy điều gì khiến Elon Musk có sức hút như một nhà thôi miên đối với nhà đầu tư?
Giới kinh tế học vẫn còn tranh cãi: Liệu các gói lương khổng lồ ở Mỹ có phản ánh thị trường cạnh tranh dành cho nhân tài hiếm hoi hay là biểu hiện của việc các lãnh đạo lạm dụng quyền lực nhờ hội đồng quản trị yếu kém? Elon Musk đích thực là một nhân tài hiếm có. Nhưng gói lương mới nhất này lại ủng hộ quan điểm thứ hai – bi quan hơn – về chế độ đãi ngộ dành cho lãnh đạo doanh nghiệp.
Khác với nhiều CEO có thể dọa sẽ chuyển sang công ty đối thủ để đàm phán tăng lương, Elon Musk chỉ cần chuyển tab trên màn hình máy tính của mình. Khoản đầu tư của ông vào Tesla chỉ chiếm chưa đến một nửa khối tài sản kếch xù của ông trên giấy tờ.
Musk còn sở hữu phần lớn cổ phần tại SpaceX (công ty tên lửa), xAI (startup AI mà ông vừa sáp nhập vào X) và nhiều doanh nghiệp khác. Ranh giới giữa các công ty này ngày càng mờ nhạt. Tháng 6, SpaceX đầu tư 2 tỷ USD vào xAI. Các nhà đầu tư Tesla sẽ bỏ phiếu cho một thỏa thuận tương tự vào cuối năm nay. Không chỉ thời gian của Musk, mà cả tài nguyên vật lý giữa các công ty cũng cạnh tranh với nhau: Chip Nvidia mà Tesla đặt hàng gần đây đã bị chuyển sang phục vụ xAI.
Nếu cổ đông cho rằng Musk sẽ ưu tiên công ty mang lại nhiều lợi ích nhất cho ông, họ có thể coi việc nhượng bộ yêu cầu gia tăng quyền kiểm soát là điều hợp lý. Và rủi ro tại Tesla đang đặc biệt cao vì công ty đang hoạt động kém hiệu quả: Tesla đang mất thị phần vào tay các đối thủ Trung Quốc giá rẻ và chịu tổn hại nghiêm trọng về uy tín do những phát ngôn chính trị của Musk.
Giá cổ phiếu Tesla hiện không còn dựa trên nền tảng cơ bản, mà chủ yếu nhờ vào “tầm nhìn tương lai” của Musk — như lời hứa về đội xe taxi tự lái và các robot hình người. Bằng cách làm giảm hiệu suất của Tesla, chính Musk lại khiến công ty này phụ thuộc vào “phép màu” từ ông hơn bao giờ hết. Công ty càng tệ, thì ông chủ thất thường này càng được trả nhiều hơn.
Không có CEO nào khác được hưởng lợi từ hệ thống khuyến khích kỳ lạ như vậy. Nhưng Musk chắc chắn không phải người cuối cùng tuyên bố rằng AI là công nghệ quá quan trọng để mạo hiểm mất quyền kiểm soát chỉ vì các quy định quản trị doanh nghiệp thông thường. Suy cho cùng, mỗi vị tướng khi bước vào một cuộc chiến đều muốn hạn chế quyền lực của quốc hội.
Theo: The Economist