Ở San Cristobal de las Casas, thị trấn miền núi thuộc bang Chiapas, được mệnh danh là khu vực nghèo nhất Mexico, Coca-Cola không chỉ là nước giải khát. Đây là thứ hiện diện ở mọi ngóc ngách, từ cửa hàng tạp hóa, quầy hàng trên phố đến cả những ngôi đền linh thiêng.
Theo thống kê của Trung tâm nghiên cứu đa ngành Chiapas và biên giới phía Nam, nhiều người dân tại đây tiêu thụ đến 2 lít Coca-Cola mỗi ngày, tương đương 800 lít mỗi năm - con số gây sốc phản ánh thực trạng đáng buồn tại khu vực này.
Đồ uống có gas đã ăn sâu vào văn hóa người dân Chiapas.
Khi Coca-Cola thay nước sạch
Nguyên nhân sâu xa của "văn hóa Coca" tại đây không chỉ là thói quen tiêu dùng. Nguồn nước sạch đang dần trở thành mặt hàng xa xỉ. Ở nhiều khu dân cư thuộc Chiapas, nước máy chỉ được cung cấp vài lần một tuần. Điều kiện vệ sinh và hệ thống lọc nước không đảm bảo khiến người dân không tin tưởng vào chất lượng nước sinh hoạt.
Một cuộc khảo sát quốc gia năm 2023 cho thấy, chỉ 7% số hộ gia đình ở Chiapas tin rằng nước sinh hoạt của họ đủ an toàn để uống. Trong bối cảnh ấy, người dân buộc phải tìm đến các sản phẩm đóng chai, và nước ngọt có ga như Coca-Cola trở thành lựa chọn phổ biến, đôi khi còn rẻ hơn nước tinh khiết.
Thậm chí, một số gia đình đổ Coca-Cola vào bình sữa của trẻ nhỏ, thay thế cho sữa thật. Đằng sau hình ảnh kỳ lạ ấy là bi kịch về sự nghèo đói, thiếu thốn và bất công trong phân phối tài nguyên thiết yếu.
Không chỉ là thức uống, Coca-Cola còn được dùng trong các nghi lễ tôn giáo tại thị trấn bản địa San Andres, cách San Cristobal khoảng một giờ. Các pháp sư thường cầu nguyện bên cạnh những chai Coca-Cola, tin rằng chúng có sức mạnh thanh tẩy và chữa lành.
Tủ lạnh chứa đầy Coca-Cola được đặt cạnh các đền thờ như một phần không thể thiếu trong tín ngưỡng địa phương. Người dân mang theo Coca để tế lễ, xem đây như "vàng lỏng". Trong nhiều trường hợp, Coca còn quan trọng hơn cả nước.
Các pháp sư sẽ sử dụng Coca-Cola như một phần trong các nghi lễ tôn giáo.
Coca-Cola và sự tiếp tay của các tập đoàn
Đằng sau cơn nghiện Coca-Cola tại Chiapas là dấu ấn của các tập đoàn đa quốc gia. Công ty Femsa, đối tác đóng chai và phân phối Coca-Cola tại Mỹ Latinh, được cấp quyền khai thác hơn 1,3 triệu lít nước mỗi ngày từ địa phương này, trong khi cộng đồng dân cư thì "chắt chiu từng giọt".
Những người phản đối chỉ trích rằng Coca-Cola đã tạo ra một "mạng lưới nghiện ngập" thông qua việc lấn át thị trường nước sạch và thực phẩm lành mạnh. Tiến sỹ Marcos Arana, một trong những người đấu tranh chống lại ảnh hưởng của Coca-Cola, cho rằng: "Họ đã phát triển một chiến lược tinh vi để bán sản phẩm ở bất cứ nơi nào. Họ thuyết phục người tiêu dùng mở các cửa hàng nhỏ và dần khiến Coca trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống".
Cột mốc quan trọng khởi đầu cho vấn đề này được xác định là năm 1994, khi Mexico ký kết Hiệp định Thương mại Tự do Bắc Mỹ (NAFTA), mở đường cho các sản phẩm tiêu dùng nước ngoài như Coca-Cola tràn vào với giá rẻ và dễ tiếp cận hơn bao giờ hết.
Chỉ 7% hộ gia đình ở Chiapas tin rằng nước an toàn để uống, buộc nhiều người phải mua nước đóng chai hoặc nước ngọt có gas.
Tại thị trấn San Cristobal de las Casas, một số cư dân uống tới 2 lít Coca-Cola mỗi ngày.
Hệ lụy y tế nghiêm trọng
Sự phổ biến thái quá của Coca-Cola đã gây ra cuộc khủng hoảng sức khỏe nghiêm trọng ở Chiapas, với tỷ lệ béo phì và tiểu đường ở mức báo động.
Theo UNICEF, trẻ em Mexico tiêu thụ đồ ăn vặt nhiều hơn bất kỳ quốc gia nào ở Mỹ Latinh và xếp tình trạng béo phì ở trẻ em tại quốc gia này vào diện tình trạng khẩn cấp. Đồ uống có đường và thực phẩm chế biến sẵn chiếm tới 40% tổng lượng calo hàng ngày của trẻ. Chính phủ Mexico thống kê rằng 1/3 trẻ em tại quốc gia này bị thừa cân hoặc béo phì.
Theo UNICEF, trẻ em Mexico tiêu thụ nhiều đồ ăn vặt hơn bất kỳ nơi nào khác ở Mỹ Latinh.
Sự phổ biến của Coca-Cola đã dẫn đến cuộc khủng hoảng béo phì ở Chiapas.
Ở Chiapas, tiểu đường đã trở thành nguyên nhân gây tử vong thứ hai, chỉ sau bệnh tim. Các cơ quan y tế cho biết, khoảng 39% người Mexico bị thừa cân, 36% người Mexico bị béo phìvà khoảng 10% người Mexico mắc một dạng bệnh tiểu đường nào đó. Mức độ béo phì ở Chiapas phần lớn có liên quan đến việc tiêu thụ đồ uống có đường có hàm lượng calo cao.
Một nghiên cứu của Tổ chức Hợp tác và Phát triển Kinh tế (OECD) năm 2020 ước tính rằng, Mexico có thể mất trung bình 4 năm tuổi thọ vì các bệnh liên quan đến béo phì, đồng thời tổn thất hơn 5% GDP do năng suất lao động sụt giảm và chi phí y tế tăng cao.
Bất chấp những hậu quả nghiêm trọng về sức khỏe, Coca-Cola vẫn tiếp tục bán chạy tại Chiapas. Không chỉ vì hương vị hay quảng cáo, mà vì đó là sản phẩm dễ tiếp cận nhất, đôi khi là lựa chọn duy nhất trong bối cảnh khan hiếm nước sạch và thiếu cơ hội cải thiện đời sống.